نویسنده: الهام رسولی ثانی آبادی

 

یكی دیگر از مفاهیمی كه می‌توان آن را در ارتباط نزدیك با مفاهیم منطقه گرایی و همگرایی دانست مفهوم مجموعه امنیت منطقه‌ای (1) است. لیك و مورگان مجموعه امنیت منطقه‌ای را گروهی از كشورها می‌دانند كه دارای وابستگی متقابل امنیتی هستند و مستمراً تحت تأثیر یك یا چند عامل خارجی امنیتی كه از یك ناحیه جغرافیایی خارجی ناشی می‌شوند، قرار می‌گیرند؛ بنابراین به نظر آنها هر مجموعه امنیت منطقه‌ای می‌تواند یك قدرت بزرگ را به عنوان عضو خود داشته باشد، در حالی كه این قدرت بزرگ هیچ گونه قرابت جغرافیایی با اعضای منطقه ندارد؛ به عنوان مثال می‌توان این گونه بیان كرد كه امریكا آشكارا عضو مجموعه امنیتی اروپا و خاورمیانه محسوب می‌شود (لیك و مورگان، 1392، 70 - 67).
به طور كلی مهم ترین خصوصیات هر مجموعه امنیت منطقه‌ای را می‌توان این گونه برشمرد:
1. وجود وابستگی متقابل نسبتاً شدید امنیتی (به معنای تأثیر و تأثر امنیتی) میان اعضای منطقه و بی تفاوتی امنیتی میان اعضای آن گروه با واحدهای پیرامون خود؛ چرا كه در مجموعه امنیتی منطقه‌ای فرض بر آن است كه تعامل مناطق با مناطق همسایه به شدت محدود است؛
2. وجود چندین دولت مستقل در یك منطقه جغرافیایی خاص كه توسط مرزهای مشخص از مناطق پیرامون خود جدا شده‌اند؛
3. چگونگی توزیع قدرت میان دولت‌های عضو یك مجموعه امنیت منطقه‌ای كه چگونگی توزیع این قدرت نظم حاكم بر منطقه را نشان می‌دهد. این نظم می‌تواند بسته به نوع توزیع قدرت، تك قطبی، دو قطبی و یا چند قطبی باشد؛
4. وجود الگوهای دوستی و یا دشمنی در منطقه كه به عنوان یكی از خصوصیات مهم هر مجموعه امنیت منطقه‌ای در تعیین ساختار و ماهیت آن مجموعه نقش مهمی دارد. نكته مهم در مورد این الگوها وجود دارد كه می‌تواند طیفی از دوستی، رقابت و یا دشمنی باشد، و آن این است كه تا چه اندازه این الگوها به واسطه اجبار و یا از سر منافع و محاسبه سود و زیان و یا از سر مشروعیت برای دولت‌های منطقه درونی شده‌اند؛
5. دولت‌های عضو یك مجموعه امنیت منطقه‌ای بایستی با یكدیگر قرابت جغرافیایی داشته باشند و این قرابت باید تاحدی باشد كه تعامل میان كشورهای منطقه را با مشكل مواجه نسازد. البته همان گونه كه بیان شد مجاورت جغرافیایی شرط لازم برای عضویت در یك مجموعه امنیت منطقه‌ای نیست؛
بنابراین چنانچه قدرت بزرگی در دیگر مناطق به صورت مستمر قدرت نمایی كند، عضو آن مجموعه امنیتی به شمار می‌آید؛
6. حضور قدرت‌های بزرگ در یك مجموعه امنیت منطقه‌ای؛
7. استقلال نسبی یك مجموعه امنیت منطقه‌ای از سایر مجموعه‌ها (این خصوصیات برگرفته شده‌اند از: لیك و مورگان، 1392؛ بوزان، 1378؛ عبدالله خانی، 1389: 295 - 278).

از نظر بوزان و ویور تقسیم جهان به مجموعه‌های امنیتی متفاوت و متمایز به همراه رژیم‌های امنیتی حاكم بر آنها، چهار سطح از تحلیل را ایجاد می‌كنند:
1. سطح تحلیل داخلی یا درونی كه در این سطح از تحلیل به تهدیدات امنیتی داخلی و شدت آسیب پذیری‌های داخلی كشورها پرداخته می‌شود؛
2. سطح تحلیل درون منطقه‌ای كه به روابط امنیتی میان اعضای یك مجموعه امنیتی می‌پردازد؛
3. سطح تحلیل میان منطقه‌ای كه در این سطح از تحلیل به روابط امنیتی یك مجموعه امنیت منطقه‌ای با مجموعه دیگر پرداخته می‌شود؛
4. سطح تحلیل جهانی كه در این سطح از تحلیل میزان و نوع روابط قدرت‌های فرامنطقه‌ای و یا قدرت برتر نظام با اعضای مجموعه منطقه‌ای مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد (Buzan and Waever 2003: 51).

به طور كلی یكی از نكات مهم در ارتباط با رژیم امنیتی حاكم بر یك مجموعه امنیت منطقه‌ای شناسایی چگونگی توزیع قدرت و یا شناسایی شیوه مدیریت منطقه‌ای است. در همین رابطه می‌توان این گونه بیان كرد كه رژیم امنیتی حاكم بر یك مجموعه امنیت منطقه‌ای در توزیع قدرت به صورت تك قطبی با توزیع قدرت به صورت دوقطبی و یا چندقطبی بسیار متفاوت است. شیوه مدیریت منطقه‌ای نیز به همین صورت است؛ به عنوان مثال رژیم امنیتی حاكم بر یك مجموعه امنیت منطقه‌ای می‌تواند به صورت ایجاد امنیت از طریق كنسرت و هماهنگی قدرتمندترین اعضای یك منطقه باشد. در این حالت می‌توان شاهد عزم و مسئولیت قدرتمندترین اعضای منطقه در جهت مدیریت منازعات و مسائل منطقه بود (Buzan and Waever 2003: 74 - 76). كنسرت دولت‌های اروپایی در سال 1815 در جریان كنگره وین را می‌توان به عنوان مثالی از ایجاد امنیت منطقه‌ای از طریق كنسرت بیان كرد.
نوع دیگر ایجاد رژیم امنیتی در یك مجموعه امنیت منطقه‌ای ایجاد امنیت از طریق همگرایی و به وجود آوردن نهادهای فراملی است كه تعاملات و منازعات درون منطقه‌ای را اداره و مدیریت كنند. در این مورد می‌توان از فرایند همگرایی در منطقه اروپا از طریق ایجاد نهاد فراملی اتحادیه اروپا اشاره كرد (لیك و مورگان، 1381: 80 - 76). شكل دیگر ایجاد رژیم امنیتی در یك مجموعه امنیت منطقه‌ای، ایجاد امنیت دسته جمعی منطقه است كه هدف این رژیم امنیتی رسیدن به امنیت دسته جمعی ویلسونی بر اساس اصل همه برای یكی است (برای توضیحات بیشتر ر.ك: بوزان، 1378).

پی‌نوشت‌ها:

1. Regional Security Complex.

منبع مقاله :
رسولی ثانی آبادی، الهام؛ (1393)، درآمدی بر مهم‌ترین مفاهیم و اصطلاحات روابط بین الملل، تهران: انتشارات تیسا، چاپ یكم.